İlaç Nedir?

İlaç, canlı organizma tarafından alındığında vücut işlevlerinde değişiklik yaparak fizyolojik sistemleri veya patolojik durumları değiştirmek ya da incelemek amacıyla kullanılan bitkisel, hayvansal, mineral veya sentetik maddelerdir. İlaçlar, tedavi sürecinde önemli bir rol oynar ve doğru kullanıldığında hastaların sağlığını iyileştirebilir.

İlaçların Kaynakları

İlaçların kaynakları genel olarak üç ana gruba ayrılabilir:

1. Mineraller: Doğada bulunan ve ilaç yapımında kullanılan elementlerdir. Örneğin, demir ve çinko.
2. Hayvanlar: Hayvanlardan elde edilen maddeler ilaç yapımında kullanılır. Örneğin, insülin pankreasın beta hücrelerinden üretilir.
3. Bitkiler: Bitkisel kaynaklar ilaçların önemli bir bölümünü oluşturur. Örneğin, opium bitkisi çeşitli analjezik ilaçların yapımında kullanılır.

İlaçların Sınıflandırılması

İlaçlar farklı kriterlere göre sınıflandırılabilir:

• Farmakolojik Etki ve Kullanım Amaçlarına Göre: İlaçların tedavideki işlevine göre.
• Kaynaklarına Göre: İlaçların elde edildiği doğal veya sentetik kaynaklara göre.
• Kimyasal Yapılarına Göre: İlaçların moleküler yapısına göre.
• Etki Yerlerine Göre: İlaçların vücutta etkili olduğu bölgelere göre.
• Hazırlanış Şekillerine Göre: İlaçların fiziksel formuna göre.

İlaç Bölümleri

İlaçlar iki ana kısımdan oluşur:

• Etkin (Etken) Madde: Fizyolojik etkiyi gösteren asıl kimyasal bileşen. Bu madde, ilacın tedavi edici etkisini sağlar.
• Taşıyıcı Madde: Etkin maddenin daha kolay alınabilmesi için kullanılan, genellikle etkisi olmayan kimyasal maddeler. Taşıyıcı maddeler, ilacın formülasyonunu stabil hale getirir.

İlaç Tesirleri

İlaçların etkileri, uygulama yöntemine ve türüne göre değişiklik gösterir:

• Lokal Tesir: İlacın uygulandığı bölgedeki etkisidir. Örneğin, bir merhem uygulandığında yalnızca sürülen bölgede etki gösterir.
• Sistemik Tesir: İlacın kana karıştıktan sonra tüm vücuda yayılması sonucu meydana gelen genel etkidir. Örneğin, ağızdan alınan bir ilaç, kan dolaşımına karışarak vücudun çeşitli bölgelerinde etki gösterir.

İlaçların Etkisi ve Etki Mekanizması

• Farmakodinami: İlaçların organizma üzerindeki etkilerini inceleyen bilim dalıdır. İlaçların etki mekanizmaları, hücreler üzerinde nasıl etki ettiğini ve vücut sistemleriyle nasıl etkileşimde bulunduğunu anlamaya yardımcı olur.
• Farmakokinetik: İlaçların vücuda girdikten sonraki süreçlerini inceler. Bu süreçler şunlardır:
  • Absorbsiyon (Emilim): İlacın vücuda girişi.
  • Dağılım (Taşınma): İlacın vücut içinde farklı bölgelere dağılması.
  • Metabolizma: İlacın vücutta kimyasal olarak dönüşüme uğraması.
  • Ekskresyon (Atılım): İlacın vücuttan atılması.

İlaçların Hastayı Etkilemesinde Rol Oynayan Faktörler

İlaçların hastalar üzerindeki etkisini şekillendiren çeşitli faktörler vardır:

• İlaçların Veriliş Yolu: Ağızdan, damar içinden veya kas içine uygulanması gibi yollar, ilacın etkisini etkileyebilir.
• İlaçların Şekli: Tablet, sıvı, merhem gibi farklı formlar, emilim hızını ve etki süresini değiştirebilir.
• Vücut Ağırlığı, Cinsiyet ve Yaş: Farklı bireylerde ilaçların etkisi değişiklik gösterebilir. Örneğin, çocuklar ve yaşlılar genellikle farklı dozajlara ihtiyaç duyarlar.
• Çevresel Faktörler: Ortam sıcaklığı veya nem gibi faktörler, ilacın etkisini etkileyebilir.
• Psikolojik Durum ve Kişisel Özellikler: Bireylerin psikolojik durumu ve genetik özellikleri de ilaçların etkisini şekillendirebilir.

İlaçların Adlandırılması

İlaçlar genel olarak üç farklı isimlendirme sistemine sahiptir:

• Genel Ad (Jenerik): İlaçların ulusal ve uluslararası düzeyde standartlaşması için verilen isimlerdir. Bu isimler genellikle kimyasal addan türetilir.
• Ticari Ad (Müstahzar): İlaçların üretimini yapan firma tarafından verilen özel isimdir. Bir ilaç, farklı firmalar tarafından farklı ticari adlarla sunulabilir.
• Kimyasal Ad: İlaçların yapısını ve bileşenlerini tanımlayan bilimsel isimlerdir. Bu isimler, Uluslararası Kimya Birliği tarafından belirlenir.

İlaçların Farmasötik Şekilleri

İlaçların hastalara verilebilecek şekilde özel kalıplara sokulmuş halleri, farmasötik şekiller olarak adlandırılır. Uygulama yöntemine göre değişik şekillerde hazırlanması gerekir. Örneğin:

Katı Farmasötik Şekiller

• Ağızdan Kullanılanlar: Tablet, draje, kapsül gibi.
• Diğer Yollarla Kullanılanlar: Supozituvar (fitil), ovul.

Yarı Katı Farmasötik Şekiller

• Merhem (Pomad): Yarı katı bileşikler.

Sıvı Farmasötik Şekiller

• Solüsyon, Süspansiyon, Şurup: Farklı formlar, çeşitli uygulama yöntemlerine uygun şekilde hazırlanır.

Örnek İlaç Şekilleri

• Tablet: Toz halindeki ilaçların sıkıştırılarak oluşturulmuş halidir. Farklı türleri (çiğneme tableti, efervesan tablet) bulunmaktadır.
• Draje: Acı ilaçların üzerinin renkli ve tatlandırılmış bir madde ile kaplandığı şekillerdir.
• Kapsül: Jelatin kapsüller içinde bulunan ilaçlardır, sıvı veya pudra şeklinde olabilirler.

İlaçların Temini ve Saklanması

İlaçların güvenli bir şekilde saklanması büyük önem taşır. Aşağıdaki önlemler alınmalıdır:

• İlaçlar, temiz, kapalı, kuru, serin ve loş bir ortamda saklanmalıdır.
• Tarihi geçmiş ilaçlar kullanılmamalıdır.
• Çocukların erişemeyeceği yerlerde saklanmalıdır.
• Narkotik ve zehirli ilaçlar özel güvenlik önlemleriyle saklanmalıdır.

İlaçların Hazırlanması ve Uygulanmasında Güvenlik

İlaçların güvenli bir şekilde uygulanabilmesi için aşağıdaki ilkeler göz önünde bulundurulmalıdır:

8 Doğru İlkesi

1. Doğru İlaç: Verilen ilacın doğru olduğundan emin olunmalı.
2. Doğru Doz: Belirlenen dozajın doğru olduğuna dikkat edilmelidir.
3. Doğru Hasta: İlaç, doğru hastaya verilmelidir.
4. Doğru Zaman: İlaç, belirlenen zaman aralıklarında uygulanmalıdır.
5. Doğru Yol: İlaç, uygun veriliş yoluyla uygulanmalıdır.
6. Doğru İlaç Şekli: İlaç, uygun formda verilmelidir.
7. Doğru Kayıt: İlaç uygulamaları düzgün bir şekilde kaydedilmelidir.
8. Doğru Yanıt: Hastanın ilaca verdiği yanıt izlenmelidir.

İlaç Uygulamalarında Dikkat Edilecekler

• İlaç hazırlarken dikkat dağıtacak işlerle uğraşılmamalı.
• İlacın son kullanım tarihi kontrol edilmelidir.
• İlaç uygulamaları sırasında aseptik tekniklere uyulmalıdır.
• İlaçlar hastaya bizzat uygulayan kişi tarafından verilmelidir.